​

Prof.Dr. Mustafa Öztürk'ün Kur'an'ı Anlama Yolunda (Kuramer:2017) adlı toplantı kitabındaki konuşmasından kısaltılarak alınmıştır.

Hz. Ömer'in Uygulamaları

Başta Hz. Ömer olmak üzere birçok sahâbî, Hz. Peygamber henüz hayatta iken tatbik edilen ve kendisinden beklenen amaç ve işlevin gerçekleştiği de görülen bir dizi Kur’an hükmünü kendisinin halife olduğu dönemdeki tarihsel ve toplumsal şartlar çerçevesinde yeniden değerlendirmek suretiyle askıya aldı ve söz konusu hükümleri içeren ayetlerin lafzı mûcibiyle pek bağdaşmayan uygulamalara imza attı. Tarihsellik tartışmalarında sıkça gündeme gelen bu uygulamalarla ilgili olarak, “Hz. Ömer’in icraatları sizin anlattığınız minvalde değil?” şeklinde klişeleşmiş bir itiraz söz konusudur. Bu durumda sormak lazım, “Mademki Hz. Ömer’in bilindik uygulamaları Kur’an ahkâmının en azından askıya almak değildir; peki o zaman nedir, Allah aşkına?”

​

Bildiğiniz gibi, Tevbe suresinin 60. ayeti inneme’s-sadakâtü diye başlıyor ve zekâtın sarf mahallerini tek tek sayıyor. Bunlar arasında müellefe-i kulûb, yani gerek şerlerinden emin olunması gerek gönüllerinin İslam’a ısındırılması arzu edilen kimseler zümresi de zikrediliyor. Hz. Peygamberin söz konusu arzu ve beklentiyle birçok kişiye maddî yardımda bulunduğu, Hz. Ebû Bekr’in hilâfetinin ilk dönemlerinde bu uygulamanın yürürlükte olduğu bilinmektedir. Ancak Hz. Ömer halife Ebû Bekir’in müellefe-i kulûb babında iki kişiye yaptığı tahsisata İslâmiyet’in yayılıp güçlendiği, Müslümanların kuvvetlendiği, dolayısıyla artık kendilerine ihtiyaç kalmadığı, aksi halde toplum içerisinde asalak bir sınıf oluşacağı gerekçesiyle karşı çıkmıştır. Onun bu siyasî kararı hem halife tarafından onaylanmış, hem de sahabe nezdinde sükûtî icma ile karşılanmıştır. Bütün bunlar olup biterken, “Ama Tevbe suresi 60. ayet durumsal, dönemsel, süreçsel, tarihsel değil, evrenseldir” şeklinde bir itiraz sesi duyulmamıştır. Çünkü sahabe, söz konusu ayetteki müellefe-i kulûbla ilgilyghükmün belli bir sosyolojik konjonktür içinde, belli bir pratik sonuç almak için konulduğunu, bu sonucun Hz. Peygamber döneminde alındığını ibtidaen anlamış ve kavramış durumdandı. Çünkü o günkü tarihsel vasatta olan bitenlere bizzat tanıklardı. Ama onlar Hz. Ebû Bekr dönemindeki sosyolojide de yer aldıklarından, Hz. Ömer’in, “Evet, ayet müellefe-i kuluba zekât gelirinden pay verin diyor; ama bu hüküm Hz. Peygamber devrinde ürettiği müspet sonucu bugünkü konjonktürde üretmiyor” şeklindeki içtihadının dayanağını da gayet iyi kavramışlar ve bu içtihadı genel kabulle karşılamışlardı.

​

İmam Matüridî (Ö.944), hicri dördüncü yüzyılın ilk yarısında Hz. Ömer’in müellefe-i kulûb’la ilgili kararını, “ictihad yoluyla nesh” diye adlandırmıştır ki bu adlandırma tarihsellik söylemiyle anlatılmak istenen bütün her şeyi iki kelimeyle özetler mahiyettedir. Öte yandan nesih meselesinde Serahsî’nin Usûlü ne açıp bakın, İmam Matüridî ile aynı tarihlerde yaşadığı bilinen Şafiî âlim İbn Süreye de, “Kur’an ve sünnet kıyasla nesholur mu?” sorusuna, “Neden olmasın, pekâlâ olur?” diye cevap vermiş, bir başka Şâfiî âlim Ennıâtî (ö. 1143) ise, “Kur’an ve sünnet benzer kıyasla değil de, asıllardan istihraç edilmiş kıyasla nesholur” demiştir. Kıyas nedir? Şâriî’nin beyan ve bildiriminin mukabili olarak en genel anlamda rey demektir. Rey ise naslar bağlamında beşerî çabayla sonuca ulaşmak veya sonuç çıkarmak manasında içtihat faaliyetidir. Ulema da kıyas, yani içtihatla Kur’an hükmünün nesh edilebileceğini söylemiştir; bu görüşe şaz diyebilirsiniz. Doğrudur, bu bir şaz görüştür; ancak bu bağlamda böyle bir görüşten söz etmem, birçok noktada tarihsellikle aynı kapıya çıkan birtakım görüş ve düşüncelerin gelenekte de mevcut olduğunu hatırlatmak istememdir.

…

Hadisler ve rivayetleri incelediğinizde, Hz. Ömer’in birçok kez Hz. Peygamberle fikir alışverişinde bulunduğuna, birçok meselenin çözümünü vahye havale etmeksizin, “Ey Allah’ın Rasûlü! Şu meseleyi şöyle halletsen veya şu konuda şöyle bir tedbir alsak” gibi teklifler sunduğuna tanık olursunuz. Bu tekliflerle ilgili olarak muhtelif ayetler nazil olmuş ve Hz. Ömer’i onaylamıştır. Diğer bazı sahabilerin görüş ve tekliflerini onaylayan ayetler de nazil olmuştur.

​

Hz. Ömer’in halifelik döneminde tatbik mevkiine koyduğu müellef-i kulûb ve zekât payı, sevâd arazisi ve ganimet meselesi, hırsızlık suçunun cezası, üç talak meselesi, kitabî kadınlarla evlilik ruhsatının askıya alınması gibi birçok meşhur içtihadı işte bu muvafakat kavramında ifadesini bulan ilahi vahyin külli maksadını kavrama bilincinin pratik hayattaki tezahürleridir. Bu durum sadece Hz. Ömer için değil, diğer birçok sahabinin hayat tecrübesi için de geçerlidir.