Kur'an-ı Kerim'in Evrenselliği

Prof. Dr.Mustafa Öztürk'ün İslami İlimler Dergisinde (Yıl:1 Sayı:2 Güz 2006) yazdığı makaleden kısaltılarak alınmıştır. Başlıklar bize ait...

​

Tarihsellik ve Tarihüstülük Ayırımı

Kur’an’ın tarihselliği meselesini tarihsellik-evrensellik karşıtlığı ekseninde çözümlemek mümkün değildir. Çünkü burada söz konusu olan karşıtlık, tarihselci ve tarih-üstücü Kur’an tasavvurları arasındadır. Bu temel karşıtlık muvacehesinde denebilir ki Kur’an ya tüm beşerî durumları göz önünde bulunduran, dolayısıyla tüm insanlığa hitap eden tarih-üstü bir kitaptır veya tarih-üstü mesajları belli bir tarihte belli bir kitleye onların anlayacağı bir dil dizgesi içinde ve yine onların tecrübe dünyasına ait örneklerle aktaran tarihsel bir hitaptır.

​

Bizce bu konudaki temel ölçüt şudur: Tarihin tüm uğraklarında mevcut olan ve dolayısıyla her peygamberin mesajında ifadesini bulan temalar tarih-üstüdür. Bu temaların başında Allah’ın uluhiyet ve rububiyette mutlak birliği inancı gelir. Diğer bir tarih-üstü tema da ahiret ya da öte dünya inancıdır. Üçüncü tema ise ana- babaya iyi davranmak, fakir fukaraya yardım eli uzatmak, ahde vefa göstermek, insanlar arasında iyiliğin hâkim kötülüğün mahkûm olması için çalışmak, her koşulda adalet ve hakkaniyet sahibi olmak gibi erdemlerdir. Nitekim bu erdemler sadece Kur’an’da değil Musa’ya gönderilen vahiylerde, İsa’ya gönderilen İncil’de, Lokman ve diğer bilge insanların öğütlerinde, kısacası insanlık tarihinin her döneminde mevcuttur.

​

İşte bu kategorik ayırımdan hareketle denebilir ki Kur’an’da bahsi geçen zıhar kadim Arap toplumuna özgü yerel-tarihsel bir örftür; aile kurmak ve bu kurumu sevgi, saygı ve sadakat temelinde yaşatmak ise tarih-üstü bir değeri haizdir. Liân Araplara özgü yerel-tarihsel bir örftür, ahde vefa göstermek ise tarih-üstü değer içeren bir erdemdir. Haram aylarda savaşmamak Araplara özgü yerel-tarihsel bir örftür; barışın tesisi yolunda çaba sarf etmek ise tarih-üstü değer içeren bir erdemdir. Çocukların sütten kesilme süresinin iki yıl olması Araplara özgü yerel-tarihsel örftür; ana- babaya iyi davranmak ise tarih-üstü değeri haiz bir erdemdir. Nitekim bugün belki milyonlarca Müslüman Kur’an’da zikredilmiş olmasına rağmen zıhar ve liândan bihaberdir. Buna mukabil her Müslüman Allah’ın tapınılmaya layık tek gerçek tanrı olduğuna ve ahiretin gerçekliğine yürekten inanmak gerektiğini pekâlâ bilmektedir. Yine sayısız Müslüman bir dizi ayete mevzu teşkil eden iddetten bihaber olmasına karşın ana-babaya iyilik etmek, ahde vefa göstermek, adalet ve hakkaniyet sahibi olmak, yalan konuşmamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, kibir ve kurum satmamak, gıybet etmemek gibi hasletlerin gerçek müminde mutlaka bulunması gerektiğini bilmektedir.

​

Bu bağlamda günümüzdeki Müslümanların Kur’an hitabına dolaylı muhatap olduklarını da belirtmek gerekir. Zira Kur’an’ın doğrudan muhatapları Hz. Peygamber devrindeki Araplardır. Bilindiği gibi Araplar dışındaki tüm Müslüman milletler İslam ve Kur’an’la muhtelif vesilelerle tanışmış ve bu tanışıklık kültürel mirasa konma denebilecek biçimde nesilden nesile intikal etmiştir. İslam coğrafyasındaki bu intikal sürecinde dünyaya gözünü açan hemen herkes Müslüman kimliğine hemen hiçbir emek sarf etmeden sahip olmuştur. Lakin bu şekilde ihraz ettiğimiz Müslüman kimlik, Kur’an’ı bizzat bize gönderilmiş bir kitap olarak okumayı, dolayısıyla Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemin tarihselliğine özgü birçok Arap örfünü sırf Kur’an’da zikri geçtiği için bugüne taşımayı gerektirmez. 

​

Kısaca, çağdaş dönemdeki Müslümanlar Kuran’daki hitabın değil mesajın muhatabıdır. Örneğin, 2/Bakara 143. ayette, “Sizin vasat [adaletli, dengeli] bir ümmet olmanızı sağladık” mealinde bir ifadeye yer verilmiştir. Bu ifadedeki “siz” zamirini kendimize hamletmemiz yanlıştır. Keza ümmet kelimesine “tüm dünya Müslümanları” şeklinde bir siyasal içerik yüklemek de yanlıştır. Zira söz konusu zamir sahabeye delalet etmektedir. Dolayısıyla “vasat”, yani adaletli, dengeli ve her türlü aşırılıktan uzak ümmet olma sıfatı da bize değil onlara aittir. Bu ayetten günümüz Müslümanlarının payına düşen ise sahabe neslinin sahip olduğu bu sıfata sahip olma yolunda çaba sarf etmektir. Diğer bir deyişle, bizim vazifemiz, Allah’ın sahabeye atfettiği fazilete sahip çıkmak değil, o faziletle anılmayı mucip bir yaşam sergilemektir.

​

Kur’an’ın mesajına muhatap olmaktan kastettiğimiz şey işte budur. Binaenaleyh çağdaş Müslümanların Kur’an’dan istifade şekli de bu minvalde olmalıdır. Sırası gelmişken şunu da kaydedelim ki Kur’an’da tarih-üstü bir mesaja atfen zikredilen tarihsel örnekleri evrenselleştirmek adına anlam ve yorum düzeyinde tahrif yapmak ve Kur’an’ın şanını yüceltme saikiyle bu tür yorumları meşru ve makul addetmek son derece yanlıştır. Bu hususu bir örnekle tavzih sadedinde denebilir ki Kur’an’da Allah’ın sınırsız kudreti ve eşsiz yaratma sanatı tarihsel ifade kalıpları içinde sunulur.

​

Mesela, 88/Gâşiye suresi 17. ayette müşriklere atfen, “Peki onlar deveye ibret nazarıyla bakıp da onun ne denli muhteşem bir yaratılışa sahip olduğunu görmezler mi?!” mealinde bir ifadeye yer verilmiştir. Bilindiği gibi deve, Kur’an’ın nazil olduğu dönemde Araplar için çok önemli bir hayvandır. O kadar ki Araplar deveyi en büyük yardımcıları olarak tanıyıp bilmiş ve gerektiğinde hayatlarını dahi onun isteklerine göre tanzim etmişlerdir. Hz. Ömer’in, Irak yöresinde kurulacak ordugâh merkezinin yerini tespit için vali Sa’d b. Ebî Vakkâs’a gönderdiği mektupta devenin hoşlanacağı bir mekânın tercih edilmesini istemesi bunun ilginç bir örneğidir. Öte yandan Arap dilinde devenin cinsi, yaşı, rengi ve diğer fiziksel özellikleriyle yürüyüş biçimi gibi karakteristiklerini ifade etmek için kullanılan kelimeler hacimli bir kitap oluşturacak kadar çoktur.

​

Şu halde mezkûr ayette Allah’ın sınırsız kudretine devenin yaratılış özellikleriyle dikkat çekilmiş olması, bu hayvanın Araplar nezdinde çok önemli bir yere sahip olmasındandır. Kuşkusuz, deve yaratılış özellikleri bakımından çok ilginçtir. Lakin fil veya balinanın yaratılış hususiyetleri de deveden daha az ilginç değildir. Hülasa, buradaki örnekleme vahyin nüzul vasatına tanıklık eden Arap toplumunun tecrübe dünyasına ait olması hasebiyle tamamen yerel ve tarihseldir. Ne var ki Muhammed Esed, Kur’an’daki her kelimenin mutlaka evrensel bir mesaj taşıması gerektiği inancından ötürü bu tarihsel örneği güya şöyle evrenselleştirmiştir:

İbil ismi ise, öncelikle, “develer” anlamına gelir ki tekil şekli olmayan ve sadece çoğul şekilde kullanılan bir bir cins isimdir [generic plural]. Ama bu isim, aynı zamanda “yağmur taşıyan bulutlar” için de kullanılmaktadır ki bu karşılık, yukarıdaki anlam örgüsü içinde daha tercihe şayan olan bir karşılıktır. Eğer bu terim “develer” anlamında kullanılmış olsaydı, yukarıdaki ayette ona yapılan atıf, sadece, Hz. Peygamber’in çağdaşı olan Araplara hitap etmiş olurdu. Çünkü dikkat çekici dayanıklılığı, çok çeşitli işlerde [binme, yük taşıma, süt ve et verme, yün kaynağı olma gibi] kullanılabilmesi ve çöl ortasında yaşayan insanlar için adeta vazgeçilmez bir değer taşıması gibi sebeplerden dolayı deve, Araplar arasında daima hayranlık ve bağlılık duyulan bir hayvan olmuştu. Ayrıca, “develer”in kastedilmiş olması, anlamı belirli bir çevrenin ve belirli bir zamanın insanları ile sınırlamış olacağından, burada hiç dikkate alınmamalıdır.

​

Esed’in bu izahatı Kur’an metnine şiddet uygulamakla eşdeğer bir yorum tahrifidir. Kaldı ki Kur’an’da öyle pasajlar var ki tahrif düzeyinde yorumlarla bile evrenselleştirilemeyecek kadar tarihseldir. İşte 6/En‘âm suresinden birkaç örnek:

Müşrikler sırf kendi akıllarınca şöyle derler: “İşte şu [deve, sığır, koyun gibi] hayvanlar ile tarlalardaki mahsuller dokunulmazdır. Dilediğimiz kimseler [yani kutsal mekânların hizmetçileri, putların bakıcıları ve Mekke’ye gelen ziyaretçiler] dışında hiç kimse bunlardan istifade edemez. İşte şu [Bahîre, Sâibe, Vesîle ve Hâm isimleriyle anılan] hayvanlara da binilmesi ve sırtlarına yük vurulması yasaktır!” [6/En‘âm, 138]

​

Yine onlar şöyle derler: “İşte şu hayvanların karınlarındaki yavruların etleri [canlı olarak doğdukları takdirde] sırf erkeklerimize helaldir, dolayısıyla kadınlarımıza haramdır. Eğer ölü olarak doğarlarsa hem erkeklere hem kadınlara helaldir.” [6/En‘âm, 139]

 

Görüldüğü gibi bu ayetlerde Mekkeli müşriklerin putperestlik âdetlerinden bahsedilmektedir. Ne var ki bu uygulamalar artık tarihe mal olmuştur. Dolayısıyla Allah’ın sınırsız kudretini müşrik Arap toplumunun idrakine deve örneğiyle sunan ayeti -sözüm ona- evrenselleştirmek adına tahrifle eşdeğer bir yorum üretmek yerine, “Bu ayeti farklı coğrafyalarda okuyan her Müslüman kendi çevresindeki başka bir varlığa ibret nazarıyla bakıp ‘Allâhu ekber demeli’ şeklinde bir mesaj verilmelidir. Kaldı ki çağdaş dönemdeki entelektüel insanların Allah’ın büyüklüğünü anlamak için kendilerinden başka bir varlığa bakmaları zaittir. İnsan özelinde Allah’ın yaratma sanatındaki muhteşemliği görmek için de anatomi atlasına göz atmak kâfidir.

​